Bản năng “ĐƯỜNG THẲNG” – điều cần tránh trong nhận định về dịch bệnh nguy hiểm

Xuất hiện từ những ngày cuối năm 2019 và đầu năm 2020, Covid-19 cho đến nay vẫn chưa cho thấy dấu hiệu ngừng lại của sự lây lan, khiến cho nhiều dự đoán về sự kết thúc của nó trở thành sai lầm và sự hoài nghi tăng lên đối với những dự đoán tiếp theo.

Chúng ta có một bản năng, tạm gọi là Bản năng Đường thẳng, dẫn đến những nhận định sai lầm và kéo theo hành động sai. Cùng tua ngược thời gian cùng cố tác giả Hans Rosling, khi dịch Ebola đang bùng phát tại Châu Phi năm 2014.

“Thống kê có thể trở nên rất đáng sợ. Ngày 23 tháng 9 năm 2014, trong lúc đang ngồi tại bàn làm việc văn phòng Gapminder ở Stockholm, tôi thất kinh khi nhìn thấy một đường biểu diễn trên đồ thị. Tôi đã quan tâm đến dịch Ebola đang bùng phát ở Tây Phi từ tháng 8. Như mọi người khác, tôi đã thấy những hình ảnh thương tâm trên truyền thông: những người đang chết dần trên đường phố Monrovia, thủ đô Liberia. Nhưng trong công việc của mình, tôi thường nghe về những lần bùng phát bất ngờ của các dịch bệnh chết chóc, và tôi đã giả định là như mọi lần khác, dịch lần này sẽ sớm được kiểm soát. Đồ thị trên bài viết nghiên cứu của WHO đã gây sốc mạnh cho tôi, và tôi biết mình phải hành động thật nhanh.Các nhà nghiên cứu đã thu thập toàn bộ dữ liệu về Ebola từ thời điểm bùng phát và dùng đó làm căn cứ cho số lượng ca nhiễm mới ước tính cho đến cuối tháng 10. Số liệu cho thấy lần đầu tiên chỉ ra rằng, số ca nhiễm không tăng theo đường thẳng: 1, 2, 3, 4, 5. Thay vào đó, là gấp đôi: 1, 2, 4, 8, 16. Mỗi bệnh nhân sẽ lây nhiễm thêm cho trung bình 2 người nữa trước khi chết. Từ đó, số ca nhiễm sẽ gấp đôi sau mỗi 3 tuần. Đồ thị cho thấy dịch sẽ bùng phát khủng khiếp thế nào nếu như mỗi bệnh nhân cứ tiếp tục lây bệnh cho người khác như vậy. Thật kinh khủng: gấp đôi!

Tôi hiểu về hiệu ứng nhân đôi này khi còn đi học. Theo truyền thuyết Ấn Độ, thần Krishna hỏi xin vua 1 hạt gạo ở ô đầu tiên của bàn cờ, 2 hạt ở ô thứ hai, 4 hạt ở ô thứ ba, sau đó là 8 và cứ thế gấp đôi ở các ô kế tiếp. Khi đến ô cuối cùng, ô thứ 64, thần Krishna đã xin vua 18,446,744,073,709,551,615 hạt gạo: đủ bao phủ cả Ấn Độ 1 lớp gạo dày 30 inches. Bất cứ thứ gì nếu cứ tiếp tục nhân đôi sẽ lớn nhanh hơn tưởng tượng của chúng ta. Vì vậy, tôi biết tình hình ở Tây Phi sẽ sớm trở nên thê thảm. Liberia đang trên bờ vực thảm họa tồi tệ hơn cuộc nội chiến vừa kết thúc, và tất nhiên là sẽ lây lan ra toàn cầu. Không như sốt rét, Ebola có thể lan nhanh trong mọi điều kiện khí hậu, theo đường hàng không, xuyên biên giới và đại dương trong cơ thể của những hành khách đã vô tình bị lây nhiễm. Vào thời điểm ấy, chưa có một phương pháp chữa trị hiệu quả nào cả.Bệnh nhân đang chết dần trên các con phố. Chỉ trong vòng 9 tuần (thời gian đủ cho 3 lần gấp đôi) tình thế sẽ trở nên nguy cấp gấp 8 lần. Chậm xử lý vấn đề, mỗi 3 tuần, sẽ tăng gấp đôi số người nhiễm và nguồn lực cần thiết. Ebola phải được ngăn chặn trong vài tuần.Gapminder đã lập tức ưu tiên xử lý dữ liệu và dựng video giải thích tình trạng khẩn cấp này.

Cho đến ngày 20 tháng 10, tôi đã hủy toàn bộ công việc trong 3 tháng tiếp theo và lên máy bay đến Liberia, nơi mà tôi hy vọng kinh nghiệm 20 năm nghiên cứu bệnh dịch ở những vùng quê gần Sahara có thể hữu ích. Tôi lưu lại Liberia 3 tháng, lần đầu tiên bỏ lỡ dịp Giáng sinh và Năm mới với gia đình.

Như phần còn lại của thế giới, tôi đã không sớm nhận ra độ lớn và mức độ khẩn cấp của dịch Ebola. Tôi đã giả định rằng số ca nhiễm sẽ tăng theo đường thẳng, trong khi dữ liệu thực tế cho thấy đó là một đường cấp số nhân. Ngay khi nhận ra điều này, tôi lập tức hành động. Nhưng tôi ước rằng mình đã nhận ra, và hành động, sớm hơn rất rất nhiều!…Để hiểu rõ một hiện tượng, chúng ta cần chắc rằng mình biết rõ hình dáng đường cong đồ thị của nó. Bằng cách giả định rằng mình biết đường cong sẽ tiếp tục diễn tiến thế nào qua những gì nhìn thấy được, chúng ta sẽ có kết luận sai, và đi đến giải pháp sai. Đó chính xác là những gì tôi đã làm, trước khi nhận ra dịch Ebola đang nhân lên gấp đôi.”

Đôi khi những con số tưởng chừng khô khan lại trở nên vô cùng sống động, và để hiểu rõ vấn đề, chúng ta phải thực sự thấu hiểu chúng, vượt trên những gì chúng ta biết, hoặc nghĩ là mình biết rõ!

Đoạn trích từ quyển Factfulness (Tên tiếng Việt: Sự thật về thế giới) của cố tác giả Hans Rosling, 1 trong những quyển sách mà Bill Gates cho là “quan trọng nhất mà tôi từng đọc”

Stay safe and keep reading mọi người nhé!

#Libri#thuesachtructuyen#thuesachonline#thuesachtienganh#thuesachngoaivan#tsundoku

—–

Libri – tủ sách thuê ngoài theo hình thức đăng ký (subscription), giúp bạn tiếp cận những quyển sách chọn lọc một cách thoải mái nhất với chi phí hợp lý.

Mở tài khoản thuê sách tại Libri để nhận ngay 60 ngày thuê miễn phí bit.ly/libri-welcome

Ghé thăm Libri để xem và lựa sách trực tiếp ở quán cafe đối tác The Hidden Elephant Books & Coffee – 35 Phan Chu Trinh, P. Bến Thành, Q.1, Tp.HCM (đối diện cửa Tây chợ Bến Thành)

Phone cho Libri nếu cần tâm tình: 096 483 44 31